Historia Mławy

Mława, jako osada, sięga zamierzchłych czasów, kiedy to grupy Słowian, idących zza Wisły, dotarły na tereny Ziemi Zawkrzeńskiej. 

Mława powstała na skrzyżowaniu dróg, które ze względu na podmokły i błotnisty teren pełniły jednocześnie funkcję grobli. Drogi te jak pajęczyna zbiegały się na dawnym targowisku, mieszącym się na suchym wzniesieniu niedaleko rzeczki Seracz. Korzystne położenie geograficzne – bowiem osada usytuowana była blisko granicy z dawnymi Prusami – oraz dogodne szlaki handlowe sprawiły, iż Mława stała się jednym z głównych ośrodków handlowych Ziemi Zakrzeńskiej. Z uwagi na swoje położenie w błotnistej okolicy, która dawała jej obronę przed najeźdźcą, nie posiadała nigdy żadnych silnych fortyfikacji. Ten specyficzny teren nie przeszkadzał jednak w rozwoju osady, która rozrosła się na kolejne pobliskie wzgórza.  

W latach 1384-1399 oraz 1407-1411 Mława wraz z całą Ziemią Zakrzeńską zostały zastawione Zakonowi Krzyżackiemu przez ówczesnego księcia mazowieckiego Siemowita IV. Okres ten wpłynął pozytywnie na rozwój przygranicznej osady, wzmacniając jej znaczenie na Zawkrzu, o czym świadczy fakt, że w początkach XV w. przeniesiono z Wyszyn do Mławy obrady sądów książęcych, które odbywały się na zmianę w innych miejscowościach Zawkrza m. in. w Szreńsku. Ponadto w 1413 r. rozpoczęto w Mławie prowadzenie ksiąg ziemskich.  

Pierwsza wzmianka źródłowa o Mławie pojawia się dopiero 1426 r., kiedy to 2 lipca przybyli tu wraz ze swoją świtą w celu odbycia sądu książęcego, książęta mazowieccy: Siemowit V, Trojden II i Władysław I. Rozpatrywana wówczas sprawa dotyczyła podziału odziedziczonych dóbr pomiędzy rycerzem Janem z Chojnowa, a bratem jego Adamem z Sarnowa. Powyższą datę można więc uznać za historyczne narodziny Mławy, która nie mając jeszcze praw miejskich, była przecież znaczącą się osadą handlową pogranicza. W trzy lata później, po wspomnianym wyżej wydarzeniu 13 lipca 1429 r. książęta mazowieccy: Siemowit V, Kazimierz II i Władysław I wydali w Płocku dokument lokacyjny dla miasta Mławy. Regulował wszelkie uprawnienia mieszkańców oraz określał, jakim władzom będą podlegali, a także jakie będą ponosili ciężary i świadczenia na rzecz książąt. Wydarzenie to w sposób istotny podniosło rangę Mławy i przyśpieszyło jej rozwój na obszarze Zawkrza. 

W 1435 r. odbyło się w Mławie posiedzenie zjazdowe sądu nadgranicznego, zaś pierwszy kościół wybudowano w 1477 r., pod wezwaniem św. Trójcy. Po włączeniu w 1495 r. obszaru całego Mazowsza do Korony Mława została siedzibą starostwa niegrodowego, a w 1532 r. w mieście wybudowano komorę celną. Warto wspomnieć, że od połowy XVI w. za wnoszoną opłatę celną od przepędzania wołów uzyskiwano 160 florenów, co stanowiło więcej niż połowę wszystkich ówczesnych dochodów miasta. 28 stycznia 1543 r. król Zygmunt Stary potwierdził przywilej lokacyjny Mławy, zaś dwa lata później w 1545 r. odrębnym dokumentem udzielił pozwolenia mieszkańcom na wybudowanie w pobliżu kościoła św. Trójcy murowanego ratusza. 

Dosyć istotnym aspektem historii grodu są dzieje społeczności żydowskiej, która przybywszy tu na przełomie XV i XVI w., przez kolejne wieki asymilowała się z miejscowym społeczeństwem. 

W latach 1572-1573 Mławę nawiedziła epidemia dżumy, która powróciła jeszcze w 1661-1662 r. oraz 1708-1712 r. 3 czerwca 1576 r. król Stefan Batory potwierdził przywileje wydane przez swoich poprzedników, podobnie uczynił to jego następca król Zygmunt III Waza 10 marca 1622 r. Mława, jako miasto królewskie, zabiegało u każdego polskiego monarchy o potwierdzenie swoich praw miejskich. Czynili to kolejno: Jan Kazimierz (21.III.1667 r.), August III (12.IX.1740 r.), August III (9.I.1745 r.) i Stanisław August Poniatowski w 1779 r. 

Najazd szwedzki w latach 1655-1660 kończył okres świetności Mławy. W zniszczonym, spalonym i zrabowanym przez wojska szwedzkie mieście pozostało jedynie 3 tys. mieszkańców i 41 domostw. Kolejne lata nie były dla miasta łaskawe, bowiem na Mławę spadało jeszcze kilka pożarów (1692, 1776, 1840, 1872, ok. 1880), które niszczyły obok najważniejszych budynków – kościoła i ratusza – również domy tutejszych mieszkańców. Po każdym jednak kataklizmie, jaki przychodził na Mławę, mieszkańcy podejmowali próby odbudowy miasta. 

W 1712 r. sprowadzeni zostali księża misjonarze św. Wincentego a Paulo, którzy zasłużyli się w sposób znaczny dla miasta, odbudowując 1717 r. nowy kościół św. Trójcy, a następnie w 1786 r. wznosząc na miejscu starego drewnianego kościoła pochodzącego z 1550 r., późnobarokowy murowany kościół św. Wawrzyńca. 

W czasie Powstania Kościuszkowskiego Mława przysłużyła się gen. Antoniemu Madalińskiemu, który wraz ze swoimi oddziałami dotarł do miasta. Wówczas to mieszkańcy poinformowali go o dokładnym rozlokowaniu na północnym Mazowszu oddziałów pruskich. W końcu jednak powstanie upadło, a same miasto trafiło pod zabór pruski. Pod okupacja pruską Mława była stolicą powiatu, mieściły się w niej urzędy, sąd i więzienie. Ponadto pozostawała głównym ośrodkiem wymiany handlowej z Prusami, wybudowano wiele murowanych budynków, w 1800 r. powstała pierwsza apteka, której właścicielem był Gottlieb Chistochwitz. 

Czasy Księstwa Warszawskiego, wojny napoleońskie i ciągłe przemarsze wojsk nie sprzyjały rozwojowi miasta. W 1806 r. przebywał tu generał napoleoński, a późniejszy król szwedzki Jean Bernadotte. Mława od samego początku prowadzenia działań wojennych z Prusami i Rosjanami znajdowała się na tyłach tych działań. Stąd też w mieście funkcjonował wojskowy lazaret. W tym też czasie wybuchła epidemia tyfusu. Po zawartym traktacie wiedeńskim całe Mazowsze wraz z Mławą i Ziemią Zawkrzeńską zostało włączone do zaboru rosyjskiego.

W latach 1815-1830 rozpoczęto pracę nad rozbudową miasta. Wykopano wówczas do istniejących już studni jeszcze dwie, jednocześnie zaopatrując wszystkie w pompy. Ponadto niektóre ulice zostały wybrukowane, a wiele budynków wyremontowano. Dalszą rozbudowę przerwał wybuch powstania listopadowego. 

Podczas zrywu w Mławie stacjonował sztab 2 pułku piechoty pod dowództwem mjr Woynarowskiego oraz 1 batalion tego pułku. Popierając powstanie, mieszkańcy złożyli w dniu 18 marca 1831 r. przysięgę na „wierność ojczyźnie i narodowi polskiemu”. W trakcie prowadzonych działań wojennych miasto było świadkiem licznych przemarszy wojsk rosyjskich, jako że z punktu strategicznego Mazowsze Północne stało się znaczącym obszarem, który łączył z Prusami. Po powstaniu nastąpiły w całym Królestwie Polskim liczne represje i wywózki na Sybir, nie ominęło to również i Mławy, z której wywieziono m.in. Ferdynanda Milewskiego (jego listy z zesłania do rodziny przechowywane są w Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej).  

W latach 1832-1862 kontynuowano rozbudowę zapoczątkowaną w okresie 1815-1830. W 1836 r. dobudowano do ratusza 7 sklepów, a po kilku latach – w 1841 r. postanowiono rozbudować wieżyczkę na dachu. Bilans rozbudowy w latach 1832-1862 należy uznać za dodatni. Znaczna część ulic została wybrukowana, 1850 r. na Rynku Zielonym urządzono Ogród Spacerowy. Częściowo został rozwiązany problem wody i oświetlenia przez zbudowanie 45 naftowych latarni żelaznych, urządzono 3 zbiorniki wodne i zaczęto wprowadzać chodniki asfaltowe. W przededniu wybuchu powstania styczniowego w Mławie, podobnie jak w innych miastach polskich, odbywały się manifestacje patriotyczne, tzw. wypadków mławskich, o których słyszało całe Królestwo Polskie. Po upadku powstania doszło do bardzo silnych represji, w czasie których zlikwidowano klasztor księży misjonarzy św. Wincentego a Paulo.

W latach 1864-1914 w mieście, które ponownie było stolicą powiatu, obok mieszczących się tutaj urzędów powiatowych i miejskich, stacjonował garnizon rosyjski wojsk (3 pułki). W 1874 r. funkcjonowały 22 zakłady przemysłowe, młyn parowy, browar, cegielnia, fabryka octu, 5 olearni, 6 garbarni, 2 mydlarnie i 5 wiatraków. Ponadto działały 2 apteki wraz ze składami aptecznymi, 2 cukiernie oraz 2 hotele. Tu także mieściły się 2 komory celne, stacja kolejowa wybudowana w 1877 r., a ponadto w założonym w 1897 r. Ogrodzie Spacerowym znajdowała się konsekrowana w 1879 r. Cerkiew św. Jerzego Zwycięzcy. W 1870 r. pobudowano przy ul. Długiej zbór ewangelicki, a w 1881 r. w powołano do życia Towarzystwo Ogniowe. W 1898 r. zbudowano budynek resursy obywatelskiej, w tym też roku rozpoczęła swoją działalność pensja dla dziewcząt Antoniny Mrozowskiej. W 1901 r. powstało Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia”. Miasto posiadało również szpital św. Wojciecha, założony przez miejscowe Towarzystwo Dobroczynności. W 1906 r. powstała Szkoła Handlowa, zaś w 1909 założono Mławską Spółdzielnię Spożywców „Spójnia”. 

Wraz z wybuchem I wojny światowej sytuacja Mławy jako miasta przygranicznego bardzo mocno się zmienia. W wyniku prowadzonych wówczas działań wojennych zdobywane było 8 razy. W latach 1915-1918 znajdowało się pod okupacją niemiecką. W tym czasie urzędowały obok władz powiatowych, władze mławskiej guberni wojskowej. W opisywanym okresie znaczące działania walki z okupantem niemieckim podejmowały miejscowe oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej, która pojawiła się na obszarze mławskiego Mazowsza dopiero w 1916 r. 

W okresie międzywojennym Mławę odwiedził Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościcki. Ponadto w mieście podjęto szereg projektów rozwojowych, m.in. wytoczono i otwarto nowe ulice, np. Marszałka Śmigłego-Rydza (dziś ul. Lelewela), rozbudowano elektrownie i zelektryfikowano przemysł drobny i rzemiosło. Wzniesiono 2 domy dla bezrobotnych, wybudowano gmach muzeum, nabyto dla straży ogniowej pogotowie automobilowe i motopompy, powiększono i oparkaniono Ogród Spacerowy, tworząc przy tym skwery w Mławie i na Wólce. Oświetlono i zagospodarowano Starą Wólkę za dworcem, wybrukowano ulice i chodniki oraz wybudowano wodociągi i kanalizację. Ponadto w okresie międzywojennym miasto utrzymywało 3 gimnazja i szkołę handlową, 2 sierocińce i 2 przytułki dla starców, muzeum miejskie oraz przedszkola i szkołę dokształcająca dla rzemieślników. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w mieście działało 20 organizacji i stowarzyszeń, dobrze funkcjonował zakład kąpielowy, basen miejski oraz kino Miraż. 

W przededniu wybuchu II wojny światowej Mławę zamieszkiwało ok. 24 tys. mieszkańców, z czego jedną trzecią stanowiła społeczność żydowska. Wojna, która wybuchła 1 września 1939 r., nieodwracalnie miała odmienić oblicze Mławy, miasta wielokulturowego, miasta pogranicza. W okresie 1939-1945 została włączona do Niemiec, w tym czasie zginęło około 11 tys. mieszkańców, zaś same miasto zostało zniszczone w 67 procentach.